یادداشت ویژه دکتر ابوالقاسمی به مناسبت 21 اسفندماه روز حکیم نظامی گنجوی

دکتر سیده مریم ابوالقاسمی،دانشيار گروه زبان و ادبيات فارسي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهید بهشتی به مناسبت 21 اسفندماه روز حکیم نظامی گنجوی، یادداشتی منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید:

بسمه تعالی

حکیم نظامی گنجه‌ای يكي  از پنج شاعر بزرگ  و پرآوازۀ ايران  است. اين شاعر بزرگ قرن ششم، شهرت خويش را به مثنوي هاي پنجگانه‌اش «مخزن الاسرار ، خسرو و شيرين، ليلي و مجنون، هفت پيكر و اسكندرنامه» مديون است. بدون ترديد در ادب فارسي، هنر داستان سرايي منظوم  با  حكيم نظامي  به اوج كمال و تعالي خود رسيد. نظامي  با  بسیاری از علوم ، معارف و  دانش هاي روزگار خود مانند حكمت، فلسفه، نجوم، موسيقي، طب،  فقه و علوم ديني،  فرهنگ عامه، اسطوره و حتّي حكمت و فلسفه  يونان آشنايي داشت.  نخستين منظومه از مثنوي هاي پنجگانۀ او  که به خمسه نیز مشهور است ، «مخزن الاسرار»  نام دارد که منظومه‌ای اخلاقی و  تعلیمی،  و مشتمل بر بیست مقاله است که نظامی در سرودن آن به  حدیقه الحقیقه حکیم سنایی غزنوي ( 467 -  529  ق)   نظر داشته و از شیوۀ  وعظ و تحقیق و تعلیم او تاثیر پذیرفته است. نظامی در مخزن الاسرار در پایان هر مقاله، داستان و یا حکایتی را ذکر مي‌كند  که اين حكايات در بیشتر موارد با موضوع اصلی مقالات او مرتبط است. او در گفتار و رفتار قهرمانان و شخصیّت‌های حکایت هایش  ویژگی‌ها و خصوصیات انسان آرمانی را به تصویر کشیده است. دوّمین شاهكار او «خسرو شیرین» منظومه‌ای غناییست كه از لحاظ صُور خیال، هنر و قريحۀ شاعرانه از اهمیّت و اعتبار والايي برخوردار است.  «لیلی و مجنون» نيز منظومه‌اي غناييست و اصل و ریشۀ عربی دارد كه با قدرت  زبان و تخيّل نظامي به اثري شاخص و ماندگار بدل شده،  اين دو منظومۀ عاشقانه، همواره نزد شاعران فارسی زبان از اقبال فراواني برخوردار بوده و مقلّدان فراوانی داشته است. چهارمین منظومۀ نظامی، « هفت پیکر»  از نظر محتوايي،  آفرینش ادبی،  قدرت كلام، توصیفات برجسته، شگردهای هنری، مهارت در آمیختگی تاریخ و اسطوره، و نيز  اشارات فلسفي و حكمي و دقّت معاني از شاهكارهاي درخشان ادب فارسي بشمار مي رود. او در اين اثر، قدرت و تاثير كلام خود را به دم مسيحايي تشبيه كرده و اينگونه سروده: 

اي نظامي مسيح تو دم توست            دانش تو درخت مريم توست
چون رطب ريز اين درخت شدي           نيك بادت كه نيكبخت شدي
( هفت پيكر ،ص 35)

 آخرين و مفصّل ترين منظومه نظامي «اسکندر نامه» نام دارد كه از دو بخش شرف نامه و اقبال نامه تشكيل شده و به سرگذشت اسكندر مقدوني و كشور گشايي ها، سفرها، جنگ ها و نيز حكمت و جنبه‌هاي معنوي زندگي او اختصاص يافته است ، اسكندرنامه در مقايسه با ساير منظومه‌هاي نظامي، رنگ و بوي حماسي دارد  و در آن  شاهد توصیف دو شخصیّت اسطوره‌اي  و تاریخی اسکندر هستیم. 
نظامی از جمله شاعرانيست كه در آفرينش واژگان، تعبیرات و ترکیبات جدید مهارتی شگفت انگیز دارد. شعر او نه تنها در بين خواص از مقبوليّت فراواني برخوردار است بلكه از حيث كاربرد لغات، تركيبات و تعبيرات  برگرفته از فرهنگ عامه در بين مردم عامي نيز شهرتي درخور توجّه كسب كرده است. برجسته‌ترين موضوعات و مضامين اشعار او را  عشق، حكمت عملي، توجّه به انسان و كرامت انساني، توحيد و معرفت،  زهد و اخلاق، رعايت عفّت و ادب، مروّت و جوانمردي، توصيه به عدالت و انصاف، رعيّت‌نوازي، مبارزه با ظلم، انتقاد از كجروي‌ها و ناهنجاري‌هاي اجتماعي، تهذيب اخلاق  و سياست مُدُن تشكيل مي‌دهد.  
او نيز مانند بسياري از انديشمندان و  فلاسفه و حكماي بزرگ دغدغۀ جامعۀ آرماني دارد،  توصيف  شهر نيكان و  جامعه‌اي ايده‌آل  و انسان آرماني را بخوبي مي‌توان از فحاوي آثارش دريافت. او همچنين نخستين شاعريست  كه به توصيف آرمانشهر پرداخته است. زبان و بیان هنرمندانه نظامی در توصف انواع موضوعات، صحنه‌ها و شخصیّت‌هاي داستاني آنچنان مقبول طبع آيندگان افتاده که شاعران بزرگ پارسي‌گوي پس از او،  به پيروي و  تقلید از او مثنوی های فراوانی سروده‌اند از مشهورترین مقلّدان نظامی می‌توان به امیر خسرو دهلوی، سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، جامی، وحشی بافقی، مكتبي شيرازي، عرفي شيرازي، هاتفی و  فيضي فيّاضي اشاره کرد.